خداوند حمید است و در در رأس حامدان قرار دارد و رسول الله (ص) علاوه بر حامد بودن، احمد و محمد و محمود است و در دایره مفعولان فعل حمد قرار گرفته است.

مشتقات حمد در قرآن

برخی نکات در مورد بحث حمد در قرآن. ریشه حمد در قرآن ۶۸ بار در ۶۶ آیه و در ۴۴ سوره وجود دارد. حمد ۷ دسته کلمه دارد، یعنی حمد به صورت ۷ مشتق در قرآن به کار رفته، احمد (ص) یک بار، حامد یک بار، خود حمد یعنی مصدر حمد ۴۳ بار، حَمِدَ به شکل فعل یک بار، حمید اسم مشتق از حمد ۱۷ بار، محمود یک بار، محمد (ص) چهار بار.

توصیف انسان های حامد در قرآن

حامد اسم فاعل هست مربوط به انسان‌ها، در آیه قرآن خدای متعال برخی از انسان‌ها را انسان‌های مومن را توصیف به حامد می‌کند، یعنی کسانی که حمد می‌کنند، در آیه ۱۱۲ سوره توبه می‌فرماید که التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ ، این‌ها چه کسانی هستند؟ یک سری از انسان‌های مثبت، در آیه قبلش می‌فرماید، إِنَّ اللَّهَ اشْتَري مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ، یک افرادی هستند از مومنین که با خدای متعال نفسشان را و اموالشان را معامله می‌کنند در ازای جنت، در ادامه خدای متعال توصیف می‌کند التَّائِبُونَ الْعابِدُونَ الْحامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ الْحافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ . خب این برمی‌گردد به انسان‌ها، به مومنین و مومنات از این جهت که حامد باشند، کسانی هستند که حامد هستند. حامد هستند یعنی اهل حمد هستند، یعنی حمد کننده هستند.

حمید به معنای حامدی است که در حمدش مداومت دارد

در کنار این بحث حامد یک مشتق وجود دارد با عنوان حمید، حمید، واژه‌ای که از اسماء و صفات خدای متعال است، بر وزن فعیل، صفت مشبه، یعنی چه؟ اگر صفت مشبه از اسم فاعل باشد، یعنی حامدی که به صورت پیوسته دارد حمد می‌کند، حامد همیشگی، حامدی که در حمدش مداومت دارد، در حمد کردن مداومت دارد.

ارتباط حامد و حمید بیانگر معنای اسم فاعل داشتن کلمه حمید است

ریشه حمد متعدی است یعنی چه؟ یعنی مفعول دارد، پس وقتی گفته می‌شود حامد یعنی حمد کننده چیزی را، وقتی گفته می‌شود حمید یعنی حمد کننده پیوسته چیزی را، پس اگر معنای اسم الحمید را بگیریم صفت مشبه از اسم فاعل، که استدلال این هم قوی هست، صفت مشبه از اسم مفعول نیاز به استدلال‌های بیشتر دارد، پس ببینید بین حامد و حمید ارتباط هست، حامدون چه کسانی هستند؟ حامدون کسانی هستند که همان فعلی که خدای متعال داشت در عنوان حمید، همان را مختصرتر، جزئی‌تر انجام می‌دهند، توفیق پیدا می‌کنند همان فعل را انجام بدهند، خدای متعال در انجام آن فعل دوام دارد، همیشگی است و بر همه اشیاء هست و بر هر آن چیزی که مد نظر دارد، هست، لکن حامدون توفیق پیدا می‌کنند که همان فعل حمد را بر شیئی انجام بدهند. خب همین جا یک سوال مطرح می‌شود حمد متعدی است، حامد و حمید که از اسم فاعل هستند، پس یک مفعول می‌خواهند، حامدونِ چه چیز را؟ حمیدِ چه چیز را؟

مورد حمد قرار گرفتن انسانها اشتباه نیست بلکه هر انسانی این جایگاه را ندارد

اینجا یک علامت سوال می‌ماند. یک دسته کلمه حَمِدَ داریم که فعل هست، آیه قرآنش در قرآن آیه ۱۸۸ سوره آل عمران هست که برخی افراد مایل هستند که و دوست دارند که مورد حمد واقع بشوند، اِ؟ برخی افراد مایلند و دوست دارند که مورد حمد باشند و به غلط این موضع را دارند، اصلاً جایشان جای حمد شدن نیست، آیا کلا اینکه موضع شان و میلشان بر این هست که حمد بشوند غلط است؟ آیا هیچ انسانی نمی‌تواند این تمایل را داشته باشد که حمد بشود؟ خدای متعال این را نفی نکرده، در آیه قرآن فرموده که، لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَفْرَحُونَ بِما أَتَوْا وَ يُحِبُّونَ أَنْ يُحْمَدُوا بِما لَمْ يَفْعَلُوا ، به خاطر بِما لَمْ يَفْعَلُوا، این‌ها مایلند که مورد حمد قرار بگیرند، لکن این‌ها نمی‌توانند مورد حمد قرار بگیرند. در این آیه خدای متعال بحث مورد حمد قرار گرفتن را از جمیع انسان‌ها نفی نکرده بلکه علت اینکه این ها نباید مورد حمد قرار بگیرند و این تمایلشان بی‌مورد هست را مطرح کرده و این را مردود دانسته. پس این تمایل و این موقعیت اینکه یک انسان می‌تواند مورد حمد قرار بگیرد یک حرف اشتباهی نیست ولیکن هر انسانی نمی‌تواند مورد حمد قرار بگیرد.

مصدر حمد در قرآن در ارتباط با مفاهیمی چون تسبیح و جار ومجرور لِلّه

یک دسته کلمه دیگر داریم دسته کلمه حمد که به عنوان مصدر مطرح هست و ۴۳ بار در ۴۱ آیه و ۳۱ سوره در قرآن مطرح شده و به مفاهیم مختلفی مرتبط شده که در بحث ارتباطات این مفهوم، به خصوص ارتباطات نحوی این مفهوم باید آن بحث را دنبال کنیم. سه تا دسته کلمه دیگر هم می‌ماند، واژه احمد، واژه محمود، واژه محمد، که هر سه این دسته کلمه موضوعاتی است مربوط به سید ما رسول الله صلوات الله علیه. در آن چهار دسته کلمه ما مفهوم مفعولی از حمد نداشتیم، یعنی یا اسم فاعل بود حامد، یا صفت مشبه از اسم فاعل بود حمید که فاعلش خدای متعال بود، یا خود فعل بود در مورد برخی انسان‌هایی که بی‌جا و به خاطر کار نکرده و موقعیت واقعی نداشته، انتظار و تمایل حمد داشتند و یا خود مصدر حمد هست که خدای متعال مصدر حمد را در عالم توضیح می‌دهد مثل الحمدلله، مثل یُسَبِّحُ بِحمدِه، یسبح بحمدالله، مثل مفاهیم این شکلی یعنی جایگاه‌های این شکلی که برای مفهوم مصدری حمد مطرح است و جای این مفهوم را در ارتباط با سایر مفاهیم این معنای مصدری حمد نشان می‌دهد.

احمد، محمد و محمود هر سه در مورد رسول الله (ص) مطرح شده و هر سه معنای اسم مفعول دارند

سه واژه دیگر که احمد، محمود و محمد هستند، هر سه مربوط به سید ما رسول الله صلوات الله علیه است، این سه واژه را بررسی بکنیم، واژه محمود در سوره اسرا آیه ۷۹ خدای متعال می‌فرماید، وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسي أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً ، ای رسول الله در شب، و از شب، بخشی از شب را تهجد داشته باش به نافله و امید است که با این رفتار و با این فعلی که انجام می‌دهی، چه فعلی؟ نافله، تهجد در شب، امید است برای تو که با این فعلی که انجام می‌دهی خدای متعال تو را مبعوث کند به مقام محمود، یک موقعیت محمودی به تو بدهد، موقعیت محمود برای کیست؟ برای رسول الله (ص) . یعنی رسول الله چه بشود؟ یعنی در جایگاهی قرار بگیرد که محمود باشد، در جایگاهی قرار بگیرد که محمود باشد یعنی چه بشود؟ یعنی مورد حمد قرار بگیرد. دو واژه دیگر احمد (ص) و محمد (ص) ، هر دو، دو نام مبارک سید ما رسول الله صلوات الله علیه هستند، اصلی‌ترین نام ایشان هستند، در قرآن وجود مبارک رسول الله با نام‌های دیگری هم مطرح شده‌اند مثل طه، مثل یاسین، ولیکن از اصلی‌ترین نام مبارک رسول الله این دو نام هستند احمد و محمد. محمد اسم مفعول از باب تفعیل است، رسول الله اینجا اسم مفعول حمد است، یعنی کسی که حمد می‌شود تفعیلاً، کسی که حمد می‌شود تحمیداً. احمد کیست؟ احمد اسم تفضیل است، اسم تفضیل از مبتنی بر اسم محمود و مبتنی بر اسم محمد، باید عرض کنیم که هر دو اسم مفعول هستند، احمد اسم تفضیل است از اسم مفعول، یعنی حمد شده‌تر، حمد شده‌تر مِن کل اشیاء.

رسول الله (ع) در بین تمام رسولان احمد یعنی حمد شده تر است

احمد در چه آیه‌ای مطرح است؟ در آیه ششم سوره صف می‌فرماید که، وَ إِذْ قالَ عِيسَي ابْنُ مَرْيَمَ يا بَنِي إِسْرائِيلَ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْراةِ ، من که هستم؟ من رسول هستم وَ مُبَشِّراً بِرَسُول ، و بشارت می‌دهم به یک رسولی، موضوع چی هست؟ موضوع رسولان، يَأْتِي مِنْ بَعْدِي ، بعد من می‌آید، اِسْمُهُ أَحْمَدُ ، اسم او، اسم او در بین چه اسمایی؟ در بین مجموعه رسولان، احمد است، او حمد شده‌تر است، در بین رسولان او حمد شده‌تر است، حتی از من، حتی از من عیسی (ع).

تفاوت حامد بودن خداوند و حامد بودن برخی مومنین در پیوستگی و مداومت حمد است

پس ببینید در بحث حمد، یک مفهوم حمد داریم، یک نظامی داریم حمد، که فاعلانی دارد، در رأس فاعلان خداست، در سوی دیگر فاعلان، انسان‌های مومن هستند نه همه انسان‌ها، همه توفیق به حمد کردن ندارند، همه انسان‌ها نمی‌توانند حامد باشند، خدا حمید است یعنی حامد همیشگی، حامد پیوسته، حامد در وسعت. برخی انسان‌های مومن هم حامد هستند، حامد مقطعی، حامدی نه در تراز همیشگی و پیوستگی و در وسعت، ولی حامد هستند.

تنها برخی انسان ها در موقعیت حمد شدن قرار می گیرند

آیا اشیاء مختلف و همه انسان‌ها می‌توانند محمود باشند؟ نه، راه برای انسان‌ها باز هست برای اینکه محمود باشند، لکن خدای متعال حمید هست حامد همیشگی، برخی انسان‌ها حامد هستند برای اینکه برخی اشیاء و انسان‌ها را حمد کنند. همه انسان‌ها چنین موقعیتی نمی‌توانند پیدا کنند که حمد بشوند.

جمع بندی مشتقات حمد در قرآن

پس با توجه به این دسته کلماتی که و اشتقاقاتی که از بحث حمد هست، ما تا الان متوجه شدیم حمد یک فعلی است که فاعلانی دارد، این فاعلان دو گروه هستند، 1- الله، اصلی‌ترین فاعل فعل حمد است، ۱۷ بار فاعلیت فعل حمد در قرآن برای خدای متعال مطرح شده، یک بار با عنوان حامد برای مومنین مطرح شده، برخی از انسان‌ها از مفعول بودن حمد، مفعول بودن برای حمد حذف شده‌اند، و برخی انسان‌ها در رأسشان در قرآن فقط این مطرح است، سید ما رسول الله صلوات الله علیه به دایره مفعولان فعل حمد وارد شده‌اند.