سه رفتار عبادت، استعانت و استفاده صحیح از نعمات و یک درخواستِ هدایت به صراط مستقیم همگی بر مدار حمد مطرح هستند

کلیات رابطه حمد و صراط در سوره مبارکه حمد است

رابطه حمد و صراط. بحث حمد و صراط، آیات مختلفی را در قرآن دارد. اولین آیات در سوره حمد است، آیات متعدد دیگری هم در قرآن هست، که صراط را به حمد متعلق می‌کند، به چه وجهی از حمد؟ به الحمید. رابطه صراط و حمد کلیاتش در سوره حمد مطرح است لکن با جزئیات زیاد در برخی آیات دیگر مطرح است و یک سیری را طی می‌کند.

حمد عالی ترین بحث معرفتی عالم

در سوره مبارکه حمد خدای متعال عالی‌ترین بحث معرفتی عالم را که مطرح می‌کند بحث حمد است. یعنی از جانب خدای متعال چه چیزی مطرح است؟ الحمدلله، این بحث معرفتی مطرح است. سوره حمد بحث حمد خداست. سه آیه دوم تا چهارم سوره حمد به این بحث مربوط است،

درخواست هدایت به صراط مستقیم پس از عبادت و استعانت بر مدار حمد

از آیه پنجم تا هفتم به چه بحثی مربوط است؟ بحثی از جانب انسان‌ها، مخاطب خداست. در این بحثی که از جانب انسان‌های مثبت، انسان‌هایی که اهل معرفت حمد خدا هستند مطرح است، در آیه پنجم بحث عبادت و استعانت، عبادت و استعانت بر مدار و بر معنای بحث حمد خداست، توضیحش قبل از این وجود داشته و عرض شده. این افراد چه مطلبی را در ادامه درخواست می‌کنند و به دنبال چه چیزی هستند؟ دو آیه ششم و هفتم یک درخواست هست از جانب این افراد، درخواست هدایت به صراط مستقیم.

قسمت اول سوره حمد، معرفت حمد خداوند است و قسمت دوم چهار موضوع عبادت، استعانت، نعمت و هدایت به صراط مستقیم برای انسان هاست

پس اگر سوره حمد را ما به دو نیمه تقسیم کنیم، نیمه اول بحث معرفی معرفت حمد خداست، بحث بیان معرفت حمد خداست به عنوان یکی از مهم‌ترین معرفت های به خدای متعال در عالم، نیمه دوم رفتارها و موضوعات مربوط به انسان‌هاست. چهار موضوع برای انسان‌ها در آن سه آیه آخر سوره حمد مطرح است، عبادت خدا، استعانت خدای متعال، مشمول نعمت شدن از جانب خدای متعال و مشمول هدایت شدن و درخواست هدایت به صراط مستقیم از جانب خدای متعال.

هر جا که نعمت وجود دارد از دنیا تا آخرت ذیل دایره صراط مستقیم است

پس مطابق سوره حمد، بر مدار معرفت حمد، عالی‌ترین مرحله‌ای که یک انسان دنبال می‌کند چیست؟ درخواست هدایت به صراط، درخواست هدایت به صراط مستقیم. دایره این صراط مستقیم کجاست؟ محدوده این صراط مستقیم از کجا تا کجاست؟ مطابق آیه هفتم هر کجا که بحث نعمت دادن، هر کجا که نعمت از جانب خدای متعال مطرح است و به کسانی نعمت داده می‌شود، معنای این صراط و موضوع این صراط مستقیم وجود دارد. کجا؟ در دنیا وجود دارد، در دنیا افرادی مشمول نعمت می‌شوند و رفتار درست دارند در قبال نعمت، جزء آن دو دسته مغضوب و ضال نیستند، در کجا؟ در آخرت، در همه فضاها و زمان‌هایی که بحث نعمت بر انسان‌ها مطرح است و افرادی به درستی در قبال این نعمت فتار می‌کنند، آنجا بحث صراط مطرح است، این افراد دارای صراط هستند، این افراد بر اساس این نعمت‌ها صراطی می‌یابند.

معناشناسی مستقیم به عنوان صفتِ صراط

صفت آن صراط، صراط مستقیم است. صفت آن صراط، مستقیم است، مستقیم اینجا اسم فاعل است یعنی استقامت دهنده و این صراط استقامت دهنده است و کسانی که بر این صراط هستند استقامت یافته هستند. یعنی کسانی که خدای متعال به آنها نعمت داده، در قبال نعمت رفتار درست داشته‌اند، این قدم اولش است، بعد از این بر صراطی قرار می‌گیرند که آن صراط استقامت دهنده است به این افراد و این افراد بر آن صراط استقامت می‌یابند، پیوسته طالب قیام هستند. یعنی کسانی هستند که بر اساس رفتار درست در قبال اون نعمت‌ها، بر صراطی قرار می‌گیرند که در آن صراط طالب این قیام هستند و این طالب بودن قیام، صفت آنهاست. یک معنا از این عرض کنیم، کسانی که نعمت دریافت می‌کنند، رفتار درست در قبال نعمت‌ها دارند، یعنی رفتاری دارند که مغضوب نمی‌شوند، رفتاری دارند که ضال نیستند، لکن در نعمات متوقف نمی‌شوند، ساکن در نعمات نمی‌شوند، قعود در نعمات نمی‌کنند، در راهی قرار می‌گیرند، بر مسیر حرکتی قرار می‌گیرند که طالب قیام هستند، این بحث را بگذارید ذیل اسم القیوم خدای متعال، بهره از القیوم خواهند داشت، مدام طالب بهره از القیوم هستند.

دو وجه رفتار در قبال نعمت، استفاده درست از نعمات و طلب قیام الی الله است

پس ملاحظه بفرمایید در قبال نعمت دو وجه رفتار وجود دارد، یعنی دو مرحله رفتاری وجود دارد، 1- ابتدا اینکه رفتار غلط نکنیم، رفتار اشتباه نداشته باشیم، رفتار اشتباه دو دسته هستند، رفتاری که منجر به غضب خدای متعال می‌شود، رفتاری که منجر به ضال شدن انسان می‌شود، پس 1- رفتار غلط نکنیم، دوم، نعمات پایه قدم گذاشتن بر صراطی باشد که آن صراط قیام دهنده است، استقامت دهنده است، فرد بر آن صراط، این انسان بر آن صراط استقامت یافته می‌شود، طالب قیام می‌شود، نه طالب قعود، نه طالب نشستن، نه طالب حرکت نکردن، در نعمات متوقف نمی‌شوند، نعمات پایه حرکت به گام بعدی الی الله است. معنای صراط مستقیم اینجاست. خدای متعال به انسانی نعمت داده، فراوان نعمت داده، آیا با این نعمات 1- به راه غلط نرفت؟ 2- با این نعمات بلند شد الی الله؟ با این نعمات قیام کرد الی الله؟ با این نعمات طالب قیام الی الله شد؟ و این طلب قیام پیوسته در وجودش بود، شد صفتش، عطای نعمت به این انسان یک صفت در او ایجاد کرد، طالب قیام الی الله. اگر اینطور شد این فرد با این نعمات به سمت صراط مستقیم رفت، خدای متعال بر اساس این نعمات به او صراط داده، او را به صراط مستقیم هدایت کرده. پس اینجا در سوره حمد محدوده صراط در تمام دورانی است که به انسان‌ها نعمت داده می‌شود و صراط مستقیم مربوط به انسان‌هایی است که خدای متعال به آنها نعمت می‌دهد، رفتار غلط در قبال نعمت نمی‌کنند و بر اساس نعمت وارد صراطی می‌شوند که در آن صراط انسان‌هایی استقامت یافته می‌شوند، طالب قیام، طالب قیام الی الله. این مفهوم کجا وجود دارد؟ در دنیا و بعد از دنیا وجود دارد. این از جهت مفهوم صراط مستقیم و رابطه‌اش با حمد در سوره حمد. پس ببینید در سوره حمد بر اساس معرفت حمد، عالی‌ترین موضوعی که برای انسان مطرح است، درخواست هدایت به صراط مستقیم است، بعد از سه گام عبادت خدا، استعانت از خدای متعال، و دریافت نعمت‌ها از خدا و رفتار درست در قبال نعمت‌ها یک درخواست وجود دارد، هدایت به صراط مستقیم.